Onstaan van de heuvelrug
Er zijn veel websites, die veel beter kunnen beschrijven hoe de heuvelrug is ontstaan en ik geef later een aantal. Maar in heel globale termen is heel lang geleden het volgende gebeurd. Voor de ijstijden was Nederland zo plat als een dubbeltje en de Rijn en Maas stroomde zo ongeveer door het Eemdal en de Gelderse Vallei naar het Flevomeer. Deze rivieren namen onnoemelijke hoeveelheden zand, klei en grind mee, die ook daar werden gedeponeerd
In de derde en voorlaatste ijstijd kwam het ijs tot in Nederland en de ijslobben met heel veel keien uit Scandinavië kwamen tot in de Gelderse – en de IJselvalei. Zij duwden het door de rivieren aangevoerde zand en grind op tot een heuvelrug, die zich van de Grebbeberg tot Huizen uitstrekte. Keileem werd gevormd door het schuren van de ijslaag met de zandige bodem. De Rijn/Maas werd ook afgeleid en zijn in een meer westelijke richting gaan lopen. Kijk maar eens hoe het er toen uitzag.
Aan het einde van de derde ijstijd werd het warmer en het ijs smolt en liet de opgestuwde zand ruggen achter evenals de keien, die met het ijs waren meegekomen. Het smeltwater van de zich terugtrekkende ijsmassa’s stroomde over de zandruggen heen en sleet een groot aantal dalen uit, die we nu nog terug vinden als droge smeltwaterdalen. Bij Leersum was de hoeveelheid smeltwater zo groot dat het een stuk van de heuvelrug wegspoelde en er bleef een “gat in de berg” over.
Heuvekrug bij Leersum met smeltdalen en zandduinen (AHN2)
Menselijke invloed
Grafheuvel bij Hoogstraat Doorn
3000 vC tot en met de Romeinse tijd. Grafheuvels en Raatakkers.
In de ijstijden leefden er al mensen in dit gebied, maar die hebben alleen stenen werktuigen achter gelaten. Pas veel later hebben de toenmalige bewoners echte sporen in het landschap achter gelaten; Grafheuvels en raatakkers stammen globaal uit dezelfde periode 3000vC tot in de Romeinse tijd. In de grafheuvels werden de belangrijke mensen uit die periode begraven of de crematie resten. Op de heuvelrug en in het Gooi zijn nog zeer veel grafheuvels te vinden en we komen op onze wandelingen verschillende mooie exemplaren tegen.
Raatakkers of Celtic Fields zijn prehistorische overblijfselen van de akkers of liever gezegd de randen van de akkers. Ze zijn in het veld moeilijk tot niet te herkennen, maar op AHN hillshade goed te zien. Wij komen op Remmerstein bij Rhenen langs een raarakker gebied. In de Romeinse tijd was de heuvelrug voor een groot deel met bos bedekt.
In de vroege middeleeuwen ontstonden de eerste dorpen, zoals Doorn, Leersum en Soest, die gekenmerkt werden door een klein centrum (de brink) met daarom heen gemeenschappelijke weidegronden de engen. Een goed voorbeeld hiervan is de Soester Eng, waar onze wandeling overheen zal lopen.
Later werden de bomen op de heuvelrug in gekapt en er ontstonden op grote schaal heidevelden, waar de schapen uit het dorp geweid werden. De dieren verbleven ’s nachts in schapenkooien, waarvan er nog een aantal zijn. Via schapendriften werden de dieren naar de heidevelden gebracht. Straatnamen als (schapen)Drift, Traay en … herinneren hier nog aan. Naast deze driften ontstonden er ook de eerste zandwegen tussen de dorpen en steden, zoals de Oude Utrechtse baan, Maarnse voetpad en Oude Postweg tussen Amsterdam en Keulen> Deze zijn veelal nog (gedeeltelijk) aanwezig
De heidevelden werden vaak over beweid en door verdere ontbossing, ontstonden er zandvlaktes, die begonnen te verstuiven, hetgeen tot steeds verder uitbreiden. Het stuivende zand vormde echter een bedreiging van de omliggende akkers en zelfs dorpen. Om de zandverstuivingen te beteugelen werden veelal aan de randen bomen gepland en ontstonden zandwallen met eikenhakhout.
Middeleeuwen (esdorpen en ontbossing, oude zandwegen)
16e -17e eeuw Utrechtse Lustwarande (herbebossing, zichtlijnen, houtwallen, kleinschalige zand-, grind- en leemwinning, tabaksteelt)
Vanaf de 18e eeuw werden aan de rand van de heuvelrug landhuizen gebouwd en werden ook gedeeltelijk de heidevelden weer bebost. In de mode van die tijd werden strakke geometrische lanen aangelegd, die vaak zichtlijnen vanuit het landhuis gaven en vaal ook uitkomen in een Sterrenbos, waar een aantal bomenlanen op samenkwamen. Om de percelen van elkaar te scheiden, en ook wel om de dieren van andere percelen te weren zijn op grote schaal houtwallen aangelegd, die werden beplant met eikenhakhout of ondoordringbare stekelstruiken.
Op deze kaart is ook goed te zien, dat het gebied rond het landhuis is (her)bebost, maar dat verder grote delen van de Heuvelrug nog onontgonnen en kaal zijn. Hierdoor waren er op veel plaatsen prachtige vergezichten, die nu door latere herbebossing voor het overgrote merendeel niet meer aanwezig zijn.
Ook is sinds de middeleeuwen tot in de 20e eeuw op veel plaatsen zand-, grind en leem gedolven, die kleine kuilen in het landschap hebben achtergelaten. Wij zullen langs veel van deze kuilen komen op onze HUG wandelingen
Celtic Fields bij Remmerstein Rhenen (AHN 2)
Grindkuilen bij St Janskehof Laren
19 en 20e eeuw. (Spoorlijnen , uitzichtpunten, verdere bebossing en bebouwing, grootschalige zandafgravingen, werkverschaffingsprojecten)
Zandagraving in Maarn 1947
De herbebossing van de heuvelrug gaat in de loop van de tijd steeds verder en meer en meer heidevelden verdwenen en daarmee ook de uitzichtpunten vanaf de heuvel toppen. Vanuit Doorn was op veel plaatsen nog tot 1900 de dom in Utrecht te zien. Vanaf het begin van de 20e eeuw en vooral na de 60iger jaren, zijn er door stadsuitbreiding grote stukken van de heuvelrug bebouwd geraakt, zoals bij Hilversum en Amersfoort
De aanleg van spoorwegen over de bergen heeft ook het landschap aangetast. Om de stijging en daling van de lijn verminderen werd op een flink aantal plaatsen een ingraving in de berg gemaakt, zoals bv bij Maarn, Baarn en Craailo. Soms werd er bij die gelegenheid, meteen maar ook wat extra zand afgegraven, dat op andere plaatsen van pas kwam. Maar op andere plaatsen is zijn er ook flinke happen uit de heuvelrug gehaald voor de grootschalige zandwinning projecten; zand is goud waard.
In de 30iger jaren van de vorige eeuw zijn er een werkverschaffingsprojecten geweest, waarbij oa een aantal kunstmatige bergen al dan niet meer een vijver. We zullen over een aantal van deze bergen komen met de wandelingen.
Bosvijver en uitzichtsheuvel Birkhoven bij Amersfoort als werkverschaffingsproject