4. Bussum Zuid - Hollandsche Rading
Zeven huggen, natuur- en stadswandeling met bos, hei en Dudok
Kenmerken
Samenvatting
Deze wandeling gaat voor een flink deel door de bebouwde kom van Hilversum, maar is toch interessant en voert langs niet minder dan 8 huggen. Wij beginnen bij station Bussum Zuid en lopen dan eerst een stuk over de hei. Dat gaat iets later over in het Spanderwoud, een bos dus. We komen dan door de grootste zandafgraving van het Gooi. Het zand is hier – net als in Maarn – afgegraven door de spoorwegen. Hier is ook het laagste punt van de wandeling op 0 m. Nadat de afgravingen waren gestopt is dit tot een natuurgebied omgevormd. We lopen over een vlonderpad door het moerasgebied. We klimmen omhoog en komen weer in het bos. We zijn hier vlakbij de TV toren, die we al eerder van veraf gezien hebben. Nu gaan we een oude villa wijk van Hilversum in, die om en op de Trompenberg is gebouwd. Deze hug 26 meter en meteen het hoogste punt van vandaag. Hier staat ook een watertoren, die nog in gebruik is. We dalen af langs grote villa’s en komen uit bij de rand van het bos. Hier lopen we in om langs een bijenschans te komen. Dan op weg naar onze volgende hug: de Boomberg. Deze ligt wat verscholen in een smal park en is 23 m hoog. Wij verlaten het park aan de achterkant en komen spoedig bij een trap, die afdaalt naar de Oude Haven. Dit is nu ook een park en is helemaal in de berg ingegraven. Bij het einde klimmen we omhoog. Hier zien we de eerste gebouwen in de Amsterdamse School stijl. Wat verderop is zijn er verschillende horecagelegenheden om wat te nuttigen, want we zijn ongeveer halverwege de wandeling. Na een verfrissing lopen we een paar slingers om een aantal beroemde gebouwen van architect Dudok te bekijken, zoals arbeiderswoningen, een bibliotheek en een school. Na 10 km komen we aan de rand van de bebouwde kom en gaan het bos weer in. De volgende hug is nu niet ver meer: Hoogt van ’t Kruis op 24 m. Na nog een stukje bos, zijn we op de hei, waar we een wijds uitzicht hebben en in de verte omhoog de Hoorneboeg zien liggen. Er zijn hier een aantal grafheuvels, die je goed kunt zien liggen. Maar eerst komen we nog langs de Uilenbergjes een zandverstuivings- en duinen gebiedje. De Hoorneboeg is privé terrein en we kunnen dus niet op de echte top van 24 m komen. Maar we lopen er omheen en aan de andere kant door het bos weer naar beneden. Hier liggen in een dalletje de onvoltooide resten van een kanaal, dat eigenlijk het hele Gooi had moeten doorsnijden. We beklimmen dan de Zwarteberg op 16 m. We zijn nog steeds in een bosgebied en kunnen wat verder door de bomen het landhuis zien, dat op de Zwaluwenberg staat. Dit is militair gebied en we kunnen de top van 16 m, alleen van uit de verte bewonderen. Vervolgens komt er een ecoduct en iets verder een viaduct over de spoorlijn en A27. Bij helder weer kun je op deze brug de dom van Utrecht zien. Aan de overkant van de snelweg is er weer bos en komen we bij de laatste hug van vandaag: de Hengstenberg met 20 m. Dat lijkt niet zo veel, maar de afdaling naar de weg beneden is toch tamelijk stijl. We zijn nu vlak bij het eindpunt: het station Hollandsche Rading.
Deze samenvatting met een kaartje kun je downloaden als PDF en printen om mee te nemen op je wandeling
Beschrijving van de wandeling
We gaan vandaag een zeer afwisselende route lopen met veel natuur, maar ook komen we door Hilversum met interessante villa’s en gebouwen, waaronder een flink aantal van de stadsarchitect Dudok. De route begint bij Station Bussum Zuid, dat in 1966 is geopend ten behoeve van de reizigers van de nieuwe wijken in het zuiden van Bussum. Het was een van de eerste P+ R stations (bron Wikipedia). We lopen over de parkeerplaats en zien meteen de watertoren van Bussum.
Ca 1920
Nu
De watertoren van Bussum ligt aan de Bussummergrindweg, aan de rand van Bussum nabij station Bussum Zuid en kijkt uit over de Bussumse heide en de bebouwing van Bussum-Zuid. De watertoren werd gebouwd in 1897 en is niet meer als zodanig in gebruik. Omdat er in Bussum geen noemenswaardige huggen (bergen) zijn, was het een hoge watertoren met aanvankelijk een hoogte van 35 meter en een reservoir van 200 kubieke meter. De toren was onderdeel van het nabijgelegen pompstation en waterwingebied en eigendom van de Bussumsche Waterleiding Maatschappij. In 1967 werd een verbouwing uitgevoerd tot kantorencentrum dat geheel klimaat neutraal is en is de toren verlaagd tot 30m.
Bron Wikipedia
Na dat we de watertoren van een afstand bekeken hebben lopen we rechtstreeks de Franse Kampheide op, een natuurgebied van het Goois Natuurreservaat nabij Het Spiegel in Bussum. Het gebied ligt in een stuwwallengebied en bestaat uit een heidecomplex met struikheide en veel dopheide. Verspreid liggen hierin kleinere stukjes stuifzand. Het middelste gedeelte is uitgegroeid tot een bos met berken en grove dennen. Het is onderdeel van het Franse Kamp, waar in het begin van de 19e eeuw waarschijnlijk Franse troepen waren gelegerd. We zijn nu bij de drukke Franse Kampweg, die we oversteken om in het Spanderswoud te komen, een bosgebied van ongeveer 213 ha . In het midden is een klein heideveld. Het was oorspronkelijk een productiebos van loof- en naaldhout. Het gebied valt onder beheer van het Goois Natuurreservaat en is door middel van de Natuurbrug Zanderij Crailoo (over de weg en de spoorbaan) met de Bussummerheide verbonden. We lopen langs het ecoduct en dalen dan af naar de zandafgraving van Crailoo.
Crailoo AHN
Grondwatermeter
Zwerfstenen uit de zanderij Crailoo
Toen de Oosterspoorlijn aangelegd werd in 1874 was er een ideale mogelijkheid voor de spoorwegmaatschappijen om gemakkelijk zand af te laten graven en per spoorweg te vervoeren. Met als gevolg een gigantisch grote kuil van circa 1,8 km lengte en 800 meter breed en gemiddeld 9 meter diep. Het maaiveld van de voormalige zandafgraving met zandgaten ligt zeven tot elf meter lager dan de omliggende natuurgebieden Spanderswoud en Bussummerheide en op ongeveer 0 m NAP. De zandwinning stopte in 1971. In een latere fase is er door de Nederlandse Spoorwegen een rangeerterrein aangelegd, met daarop het bedrijf Stapelplaats Crailoo, om goederen te kunnen verplaatsen en opslaan die noodzakelijk waren voor de bouw en onderhoud van de spoorlijnen.
De zanderij was ooit de grootste Gooise zandgroeve. Van de zanderij is het westelijke deel toegankelijk via een slingerend 'vlonderpad' over verschillende waterpartijen. Dit lange pad wordt gemarkeerd door grote zwerfkeien uit de voorlaatste ijstijd die bij de zandwinning tevoorschijn kwamen. Hier staat ook het kantoor van het Goois Natuurreservaat.
We verlaten nu de zandafgraving om het bos hier tegenover in te wandelen. We komen vlak langs de radio- en tv toren, die met een hoogte van 196 meter erg gezichtsbepalend is voor een groot deel van het Gooi. We hebben deze toren dan ook al eerder gezien op onze wandeling over de Bussumer- en Zuiderheide. Dan gaan we de villawijk in die op de flanken van de hoogste hug van deze etappe is gebouwd. De Trompenberg
Tv toren
Trompenberg
Watertoren op Trompenberg
uitg Ottens, ca 1740
De Trompenberg is een bergtop met een hoogte van 26m boven NAP. Hij is vernoemd naar Cornelis Tromp (1629-1691), de eigenaar van de buitenplaats De Trompenburgh in ’s-Graveland. Tromp was een belangrijke Nederlandse vlootvoogd. De Trompenberg is één van de hoogste punten in ‘t Gooi en lag 10 minuten lopen uit het dorp Hilversum. Vanaf de berg kon je bij helder weer de schepen op de Zuiderzee zien varen, omdat er nog geen bebouwing of begroeiing was die het uitzicht belemmerde. Zowel de berg als de omgeving bestonden uit woeste gronden. Het Spaanderswoud zou pas in het begin van de negentiende eeuw worden aangelegd. Aan het einde van de 19e eeuw zijn er villa’s op de Trompenberg gebouwd en de hug is sindsdien helemaal vol gebouwd. De naam Trompenberg komt al voor op oude kaarten, zoals de Nieuwe kaart van Gooilandt.
Op de Trompenberg staat een watertoren en net als veel andere staat ook deze op het hoogste punt in de omgeving. Hij is gebouwd in 1893 en heeft een hoogte van 24.5 meter en het water reservoir een inhoud van 600m2. Hij is nog steeds in gebruik en verzorgt de watervoorziening van de huizen in de omgeving.
Voorzichtig zijn we ondertussen de drukke ringweg overgestoken om de berg aan de andere kant af te dalen. We komen weer langs mooie huizen en als we beneden zijn, lopen we een stukje langs de
’s Gravenlandseweg om die bij de stoplichten over te steken. Wie een botanisch ommetje wil maken, kan gaan kijken in het Pinetum Blijdenstein, dat gespecialiseerd is in coniferen. In de kassen staan tropische planten.
Wij blijven echter langs de ringweg lopen aan de Hilversumse kant en komen langs het monumentale schoolgebouw van de Hoogere Burgerschool uit 1903, nu het A. Ronald Holst College. Iets verder gaan we door het tunneltje het Corversbos in om naar de Bijenschans te gaan..
Bijenschans Corversbos
De geschiedenis van de bijenschans in het Corversbos gaat terug tot het begin van deze eeuw. In 1906 waren er in het Gooi ongeveer 40 schansen in de heidevelden en op de engen waar boekweit werd verbouwd. Boekweit is in hoge mate afhankelijk voor de bevruchting door bijen. Zie daar.
Vaak werden deze schansen gemaakt in oude leemkuilen. Hier lagen ze verdiept in het landschap, beschermd tegen de gure winden. Later toen suiker zijn intrede maakte en honing een overbodige luxe werd en de boekweitteelt terug liep, zijn de meeste schansen in onbruik geraakt. Momenteel zijn er nog maar weinig van over. Wie de HUGwandelingen in volgorde loopt is al langs twee andere schansen gekomen, namelijk in etappe 1 de bijenschans Steegland in Blaricum (Huizerhoogt) bij de Woensberg en in etappe 3 de Ludenschans op de Zuiderheide.
De korven
We lopen nog een stukje door het bos en steken de drukke Mesdagweg over om dan meteen bij het park van de Boomberg te komen
Boombergpark
De top van de Boomberg
360° panorama
Het Boombergpark is een langgerekt park, dat het centrum van Hilversum verbindt met het Corversbos. De Hilversumse schilder Jan van Ravenswaay (1789-1869) kocht rond 1835 gronden ten westen van de kern van Hilversum om te kunnen wandelen in het buitengebied. In 1848 werd het gebied overgedragen aan de gemeente Hilversum. Het werd daarmee een van de eerste publieke wandelgebieden buiten een bebouwde kom in Nederland. In de 19e eeuw werd de villawijk Boombergwijk rond het park aangelegd en sindsdien is het gebied gelegen in de bebouwde kom.
Op het hoogste punt van het park ligt de Boomberg, een hug van 23 m boven NAP. In de 2e wereldoorlog zijn hier de meeste bomen gekapt en bleven er alleen stompen staan. Sindsdien heeft de boomberg de bijnaam “speldenkussen”. Het park loopt verder tot het Rosarium.
De naam ‘Boomberg’ is al oud en de eerste vermelding is van 1745. Het heeft niets met geboomte te maken, want in die tijd was dit gebied kaal en er waren alleen boekweitvelden. Het woord ‘boom’ wordt hier gebruikt zoals de boom in het woord ‘spoorboom’ of ‘slagboom en duidt een grens aan. De naam ‘Boomberg’ verwijst hoogst waarschijnlijk naar de grens tussen Hilversum en ’s-Graveland.
Bron: Boombergwijk
Na het rosarium dalen we van de Boomberg af richting de Vaartweg en dan schuin rechts naar de Badhuislaan. Rond 1880 was er in de Oude Haven een zweminrichting, maar de omwonenden maakten bezwaar omdat men zwemmen in het openbaar onzedig vond en het zwembad is dan ook snel weer gesloten. Bij de trap die naar de haven leidt staat een mooie lantaarnpaal, die door Dudok is ontworpen. Die trap gaan we naar beneden om 7 meter lager bij de Oude Haven aan te komen op 1 tot 2 m NAP.
Ca 1920
Haven als stadspark
Nieuwe kaart Gooilandt, ca 1740
Hilversum had al lang de wens om een haven te krijgen, want er was behoefte om de lokaal geproduceerde textielproducten naar de steden te vervoeren. Ook het afgraven van zand was lucratief, want ook toen gold al: zand is goud. In het midden van de 17e eeuw werd het eerste stuk van de Gooise Vaart gegraven, maar het zou tot 1876 duren voordat het eindpunt was bereikt. Maar ondertussen had Hilversum al een treinverbinding met Amsterdam en Utrecht en bloeide het op als forensenplaats. De haven werd voornamelijk gebruikt om bouwmaterialen aan te voeren voor de snel groeiende stad. De oude haven voldeed echter al snel niet meer en er is parallel een nieuwe haven, die in 1936 gereed was aangelegd. De oude haven raakte in verval, maar is in de 90iger jaren hersteld en is als stadspark helemaal opgeknapt.
Bron: Gemeente Hilversum
We lopen langs het oude kanaal en aan het einde gaan we de helling op naar de Havenstraat. Hier zien we onder het restaurant het eerste Dudok gebouw, de zand- en zoutbunker. Boven slaan we rechtsaf langs het vakbondsgebouw Ons Gebouw in typische jaren 30 stijl(Haagse school). Tegenwoordig zijn het appartementen voor mensen met een beperking. We lopen door en komen bij een splitsing van eeuwenoude wegen: rechts de Bosdrift, de oude schapen drift naar de heide en links het oude zandpad van Naarden naar Utrecht, nu de Hilvertsweg. Iets verder komen we bij het badhuis, een gebouw van de Hilversumse stadsarchitect Dudok. Om de kosten van de huur te drukken waren er geen badkamers in de arbeiderswoningen en ging men 1 keer per week naar het badhuis. Wij lopen de Hilvertsweg in en komen kort daarna op de hoek met de Gijsbrecht van Amstelweg. We zijn nu praktisch halverwege en het is hier en goed punt om wat te eten of te drinken. Er zijn hier in de buurt verschillende horeca gelegenheden en ik kan Brasserie Mans en Yourcoffee aanraden.
Geranium school
Badhuis
Leeszaal
Dudok
Dudok was van 1915 tot 1955 directeur Gemeentewerken in Hilversum. Hij heeft een ongelofelijke hoeveelheid objecten ontworpen, waaronder vele openbare gebouwen, zoals het stadshuis, 19 scholen, bibilotheken, hele (arbeiders)wijken, maar ook transformatorhuisjes, parken, een pompgemaal, een sporttribune en een begraafplaats. Hij ontwierp vaak niet alleen de buitenkant van een gebouw, maar ook de inrichting van de asbakken tot en met de voorzittershamer van de Gemeenteraadszaal. Als je geïnteresseerd bent in zijn architectuur dan zijn er een aantal Dudok wandelingen. Ook buiten Hilversum heeft hij indrukwekkende gebouwen nagelaten, zoals de Bijenkorf in Rotterdam en de iconische Esso tankstations uit de 50iger jaren. Onze wandeling komt langs het badhuis en later door de Bloemenbuurt met arbeiderswoningen, een Openbare Leeszaal en de Geraniumschool.
Bron: Wikipedia
Na dit ommetje om de Dudok huizen, de Leeszaal en de Geranium school te zien, duiken we het bos weer in om naar ons volgende hoogtepunt te snellen: ’t Hoogt van het Kruis, één van de hoogste huggen van deze wandeling.
Hoogt van 't Kruis
360°panorama
‘t Hoogt van het Kruis is een hoogte gelegen ten noorden van de Hoorneboegse heide en is nu een natuurgebied van het Goois Natuurreservaat. Het bestaat voornamelijk uit naaldhout, dat langzamerhand wordt omgevormd tot loofbos. Het hoogste punt is 24 meter boven NAP.
De oorsprong van de naam is onzeker, maar komt waarschijnlijk van de kruising van twee oude zandwegen. In het midden van de 19e eeuw zijn de toenmalige heidevelden van dit gebied opgekocht en is er een landhuis op het hoogste punt gebouwd. Rond 1915 is het gebied verkaveld en zijn er villa’s gebouwd. De laatste verkaveling heeft in de het begin van de jaren 90 plaatsgevonden.
We lopen nu het bos uit en komen op de Hoorneboegse Heide. We lopen rechtsaf en dan een stukje de heide op om bij de Uilenbergjes te komen, een gebied met lage duinen en enkele zandverstuivingen. We lopen langs enkele grafheuvels en dan omhoog de hoogte van de Hoorneboeg op. Omdat dit privéterrein is, lopen wij er omheen.
Hoorneboegseheide met oude karrensporen
AHN
De Hoorneboegse heide is een groot heide complex dat doorkruist wordt met veel zandpaden. Het is een archeologisch monument met rond de 20 grafheuvels. Hier zijn ook duidelijk oude karrensporen te zien, die parallel lopen, omdat de voerlui vroeger liever een nieuw spoor trokken dan door een oude modderige weg te rijden. Verder bevinden er zich Raatakkers (Celtic Fields) die echter alleen op speciale AHN projecties te zien zijn. De Duitsers hebben in de 2e wereldoorlog een tankgracht rond Hilversum aangelegd, omdat hier het hoofdkwartier van de Wehrmacht gelegerd was. Het is gedeeltelijk nog op de heide te zien is. Ten oosten van de heide is er een kleine oude zandverstuiving met enkele begroeide zandduinen: de Uilenbergjes.
Bron Wikipedia
De Hoorneboeg was ooit een kale heuvel in een open heidelandschap. Oorspronkelijke naam van de heuvel was: Hoogenberg of Hoornboek. Aan het einde van de 18e eeuw zijn deze woeste gronden ontgonnen en is er een jachthuis op de heuvel gebouwd, Hilverroode / Hilveroord) genaamd. Later is dit huis afgebroken en zijn er door diverse nieuwe eigenaren andere gebouwen geplaatst. Momenteel is het een conferentiecentrum en kan het – met uitzondering van het theehuis in het weekend - niet betreden worden. We kunnen er wel omheen lopen. De hoogte van deze heuvel is 24m, maar wij kunnen niet hoger klimmen dan 17m.
Bron: De Hoornboeg
Hoorneboeg
Nadat we om de Hoorneboeg gelopen zijn, dalen we af naar het Tienhovens Kanaal, een kanaal dat nooit voltooid is.
Einde kanaal
AHN
Oorspronkelijk was het Tienhovens kanaal in de 17e eeuw gegraven voor de afvoer van turf via de Vecht naar Utrecht en Amsterdam. In het midden van de 19e eeuw werd er een plan ontwikkeld om dit kanaal door te trekken naar de Zuiderzee om zo een verbinding te maken tussen de Eem en de Vecht. De kortste route liep via het Gooi, maar dat ligt nu eenmaal hoger dan de omliggende polders. Ondanks dit probleem is toch voor deze route gekozen en het Gooi zou op het laagste punt doorsneden moeten worden via een ingraving en enkele sluizen. Hoewel men voortvarend is begonnen met deze verlenging is het project toch doodgebloed tussen de Zwarteberg en de Hoorneboeg. De bergen bleken te hoog en het kanaal is nooit verder gegraven. Er resteert nu nog het restant van dit kanaal.
Bron: Kanalen in Nederland
Na het kanaal lopen we weer een stukje omhoog om bij de Zwarte Berg te komen
Zwarte Berg
Topokaart 1855
Over de Zwarte Berg is niet zo veel spannends te melden. De naam komt wel op veel oudere (topo)kaarten voor, maar waarom de berg zwart zou zijn blijft in het duister gehuld. De berg bestaat eigenlijk uit drie hugjes, waarvan we er twee beklimmen. De hoogte is ook al niet spectaculair met 16m Het bos hieromheen maakt deel uit van het gelijknamige natuurterrein van het Goois Natuurreservaat.
Het pad gaat verder door het bos en aan het einde slaan we links af en lopen we even later door een klaphek om op de oude weg naar de Lage Vuursche te komen. Die weg volgen we en we komen dan langs de Zwaluwenberg.
Zwaluwenberg in de winter
Landhuis Zwaluwenberg
AHN
De Zwaluwenberg is behalve een landgoed ook een berg, waar het landhuis bovenop is gebouwd. De hoogte van deze hug is 16 m. Omdat het terrein een militaire bestemming heeft kan het niet bezocht worden en kunnen we niet over de top wandelen. Noodgedwongen moeten we er langs lopen en ons hoogste punt is 11m In de winter kun je door de bomen net iets van het landhuis zien.
Het landgoed heeft een lange geschiedenis en de bezitters hadden verschillende bestemmingen voor het gebied voor ogen, van een wandeltuin tot een attractie park, een villawijk of gewoon als geldbelegging. Eén van de bezitters, de familie Copijn kocht het landgoed alleen om het zand aftegraven. Eind 19e eeuw verdween een groot deel van de zuidelijke kant van het landgoed in richting Amsterdam voor de bouw van de Indische buurt.
Bron Wikipedia
Vlak na de Zwaluwenberg komen we over een klein ecoduct over de Utrechtseweg en dan over het viaduct over de spoorweg en de snelweg A27. Let hier even op want zowel de spoorweg als de snelweg zijn een flink stuk in de berg ingegraven. Bij helder weer kun je op de brug over de snelweg de Dom van Utrecht zien. Dat beeld is tegenwoordig heel zeldzaam, omdat door de bebossing vrijwel alle uitzichtspunten waar de Dom te zien was, zijn verdwenen.
Na de bruggen komen we in een ander deel van het Goois Natuurreservaat namelijk het Erfgooiersbos of beter gezegd het restant van dit bos, dat oorspronkelijk zich uitstrekte van de Hoorneboeg tot aan Hollandsche Rading. In de middeleeuwen is het bos geheel gekapt en bleef er slechts heide over. Pas de laatste 100 jaar zijn er weer bomen gepland. Onderdeel van dit gebied is de Bosberg. Zoals de naam al zegt is hier een berg, die echter ook al voor een groot deel is afgegraven. Alleen het deel van de Hengstenberg is nog over en over die berg loopt de wandeling.
UItzicht van het Zwaluwenberg viaduct richting Utrecht met de dom
Over deze hug kan ik, net als over de Zwarte Berg, vrijwel geen details vinden. Hij is onderdeel van het complex van de Bosberg en die staat wel op oude (topo) kaarten. Als iemand verder kan helpen graag. De helling aan de zuidkant van deze hug is tamelijk steil, maar dat merk je niet zo erg als je de wandeling in deze richting loopt. Maar in omgekeerde richting is het een echte kuitenbijter.
Hengstenberg
Nadat we de Hengstenberg zijn afgedaald, komen we bij ons einddoel van vandaag Station Hollandsche Rading. Rading betekend grens en dat is erg toepasselijk want we lopen precies op de grens tussen Holland en Utrecht. We gaan onder de snelweg door en komen bij de spoorbomen. Hier zie je karakteristieke betonnen bovenleidingsbogen.
Deze zijn uniek in Nederland en zijn ontworpen in de 30iger jaren. Ze zijn van gewapend beton omdat er in die tijd schaarste was aan metaal en zijn een Rijksmonument. Hier kunnen we de trein nemen naar onze volgende bestemming.
Dit is het einde van deze bijzondere wandeling.
Tenslotte nog een korte quiz: Even zonder op de kaart te kijken, ligt Hollandsche Rading in de provincie Utrecht of in het Gooi en dus in Holland? Voor het antwoord klik hier
Toegift II Ontwikkelingen van het gebied op topokaarten
