
Samenvatting van deze etappe
Dit is etappe 15 van de HUG-wandelingen. Muiderberg ligt op een geïsoleerde stuwwal: een verhoging in het landschap die net als de rest van de Heuvelrug is ontstaan in de voorlaatste ijstijd, toen gletsjers zand en grind voor zich uit duwden. In dit landschap onderscheiden we vijf hoogtepunten, die we vandaag allemaal zullen “beklimmen”. Tijdens de wandeling staan we ook stil bij enkele bijzondere verschijnselen en locaties. Zo zien we een klifkust en we bezoeken een van de oudste Joodse begraafplaatsen van het land. Tenslotte ontbreekt ook de echomuur niet. Kortom: een wandeling vol bergen, geschiedenis en verrassingen.
We beginnen onze wandeling op de Brink, het historische dorpsplein van Muiderberg. Hier zien we meteen de eerste “berg”: het Bergje, een kunstmatige heuvel van twee meter hoog. Bovenop staat een monument. Vanuit de Brink wandelen we zuidwaarts en passeren we ’t Rechthuis, een oude herberg die in de tijd van de Gooische Stoomtram fungeerde als station. Voor het gebouw is nog een model van deze tram te vinden.
We steken de weg over en duiken het Kocherbos in, een voormalig landgoedbos en thans onderdeel van het Goois Natuur Reservaat. Vervolgens komen wij bij het parkeerterrein van de Joodse Begraafplaats. Sinds de 17e eeuw wordt deze begraafplaats gebruikt door de Joodse Gemeente van Amsterdam. Ze ligt op een uitloper van de stuwwal. In vroeger tijden werden de overledenen per schip aangevoerd. Op de terugweg namen de schippers - om de vervoerskosten te drukken -  zand mee terug naar Amsterdam. Door deze zandwinning is een groot deel van het terrein in de loop der tijd afgegraven — op één deel na: het oorspronkelijke, hogere gedeelte met de oudste graven. Deze markante verhoging, de Heuvel van de Joodse Begraafplaats, steekt nog altijd drie tot vier meter boven het omliggende terrein uit.
We lopen nu noordwaarts langs de oude muur van de begraafplaats en komen we in het Echobos. Dit bos is aan het begin van de 18e eeuw als onderdeel van een landgoed in Engelse landschapsstijl aangelegd. Hier bevindt zich een van de merkwaardigste bezienswaardigheden van Muiderberg: de Echomuur. Wie op het juiste punt gaat staan, kan hier zijn eigen echo horen terugkaatsen. Vervolgens verlaten we het bos en komen op de oude Zeedijk, die ooit het achterliggende land beschermde tegen het water van de Zuiderzee. Deze dijk loopt bijna ongemerkt over in de stuwwal. We bereiken de Kavelberg, met acht meter het hoogste punt van de wandeling. Hier staat de Kerk aan Zee met zijn karakteristieke stompe toren. Tijdens de Koude Oorlog werd deze toren gebruikt als luchtwachttoren om vijandelijke vliegtuigen te spotten. Hier begint de Klifkust van Muiderberg. De voormalige Zuiderzee heeft delen van de stuwwal geërodeerd, waardoor een steile wand van 6 meter is ontstaan. Aan het eind van de 19e eeuw tot halverwege de 20e eeuw was Muiderberg een populaire badplaats. Dankzij de tramverbinding met Amsterdam en het Gooi was het dorp goed bereikbaar en het ondiepe, relatief warme water trok veel bezoekers. In die tijd kende het dorp diverse hotels, pensions en een paviljoen. Na de Tweede Wereldoorlog nam de populariteit af, maar nog steeds is Muiderberg een geliefde toeristische bestemming. We vervolgen de route over de klifrand en passeren Flevorama, een karakteristiek landhuis en komen we uit bij het laatste hoogtepunt: de Hoogte van Muiderberg (7 meter), een wat groter gebied met vergelijkbare hoogte. Hier bevindt zich ook de Algemene Begraafplaats, die we passeren. Tenslotte komen we weer op de Zeedijk, maar nu aan de andere kant van de stuwwal. Hier zien we een wiel – een diepe waterplas, ontstaan door een dijkdoorbraak in de 17e eeuw. Langs een oude dorpsweide keren we terug naar de Brink, het begin- en eindpunt van onze wandeling.
Overzicht van de wandeling

Het gebied rond Muiderberg is een uitloper van de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug. En de naam zegt het eigenlijk al: Muiderberg ligt op een opvallende verhoging in het landschap. Daarmee hoort het dus zonder meer thuis in ons HUG-project. Door zijn geïsoleerde ligging past Muiderberg echter niet in de doorgaande wandeling van Noord naar Zuid. Bovendien is deze route aanzienlijk korter, slechts 5 km, dan de andere etappes en betreft het een rondwandeling. Om die redenen is dit een etappe van de Buitencategorie. Een andere Buitencategorie-wandeling is die rond Veenendaal – een onderdeel van de Heuvelrug, maar ook landschappelijk ervan gescheiden. Deze etappe is nog in voorbereiding. De derde en voorlopig laatste Buitencategorie-etappe is die van Nederhorst den Berg. Die laatste bestaat uit een bijzonder kort traject: een rondje rond de kerk, die op een klein bergje staat. Ook daar kom ik later nog op terug.
Details van de wandeling

De wandeling op de OSM kaart met hoogte profiel en een AHN-hoogtekaart; bruin is hoog en blauw laag.
Op deze twee kaarten kun je goed zien waar de hoogste punten van Muidenberg liggen
Brink

Brink ca 1790 (HM)

Brink ca 1902 (HM)
De eerste bewoners noemden de zandverhogingen de ‘Berg bij Muyden’ – later werd dat Muiderberg. Het waren kleine boeren met akkers en weiden in de omgeving. Centraal in het dorp lag de brink – een gemeenschappelijke weide, kenmerkend voor veel oude dorpen. Vanaf de 16e eeuw ontdekten rijke Amsterdammers Muiderberg als buitenplaats. Zij bouwden er zomerverblijven, waarvan de huizen ondertussen verdwenen zijn, maar landschappelijke sporen zijn nog steeds zichtbaar. Ook rond de Brink verrezen woningen van Amsterdamse kooplieden. Die vonden de open weide tussen hun optrekjes te kaal en lieten in de eerste helft van de 18e eeuw op eigen kosten een groot aantal bomen planten. Onze wandeling begint op deze historische Brink. Hier vinden we meteen het eerste heuveltje van de dag met de toepasselijke naam: Bergje.
Bergje + 4 m NAP || 2 m


Kunstmatige berg
met monument
0.0 km

Bergje (HM)

Bergje met vijver ca 1900 (HM)

Heinze monument
Het Bergje is een kunstmatig heuveltje en steekt twee meter boven de Brink uit. De top ligt op vier meter boven NAP. Oorspronkelijk stond het bekend als het Hondenheuveltje, waarschijnlijk gevormd bij het graven van de nabijgelegen vijver. Die vijver – of een voorganger daarvan – werd vroeger gebruikt als blusvijver voor de brandweer. Op het heuveltje staat nu een monument ter nagedachtenis aan componist en dirigent Gustav Heinze, die in Muiderberg gewoond heeft. Na het beklimmen van deze berg kunnen we het eerste hoogtepunt van de dag van de lijst schrappen
't Rechthuis

Rechthuis 1908 (HM
.jpg)
De tram komt er aan ca 1910 (HM)

We lopen nu naar het zuiden en komen langs ’t Rechthuis, een karakteristiek horecapand met een terras en veranda. Oorspronkelijk stond hier een boerderij met voorhuis, die eind 18de eeuw werd verbouwd tot hotel. In de opkamer werden destijds plaatselijke geschillen en kleine overtredingen afgehandeld. Vanaf 1881 kreeg Het Rechthuis een nieuwe functie als eindstation van de Gooische Stoomtram. In 1899 werd de veranda toegevoegd, zodat reizigers droog konden wachten op het vertrek van de tram. Op de buitenmuur is nog altijd de tekst ‘St. Stoomtram’ te lezen. Voor het gebouw staat een model van een locomotief van der tram. Hier kun je meer lezen over de Gooische Stoomtram en de bijzondere rol die deze in Muiderberg heeft gespeeld.
Model Tram locomotief voor Rechthuis
We lopen nu een stukje het Kocherbos in. Dit bos maakte destijds als ‘Overbosch’ deel uit van de buitenplaats Hofrust. Het Kocherbos is ongeveer 9,5 hectare groot en heeft in de loop van de tijd verschillende eigenaren gekend. Tegenwoordig maakt het deel uit van het Goois Natuurreservaat. We komen uit bij de parkeerplaats van de Joodse Begraafplaats. Aan de rand van de parkeerplaats en het bos is de steilrand nog goed zichtbaar: het parkeerterrein en het bos liggen op de oorspronkelijke hoogte, terwijl het aangrenzende weiland door afgraving van het zand één tot anderhalve meter lager ligt.
Joodse Begraafplaats

Luchtfoto Harry Mock

Kaart Baljuwschap Gooyland 1750 WUR
Detail Muiderberg met Jode Kerkhof en Hackelaars Brug
Achter een eeuwenoude bakstenen muur ligt de grootste nog in gebruik zijnde Joodse begraafplaats van Nederland. Met circa 45.000 graven is dit rijksmonument eigendom van de Nederlands-Israëlitische Hoofdsynagoge (NIHS), oftewel de Joodse Gemeente Amsterdam. In 1642 kocht de Hoogduitse Joodse Gemeente van Amsterdam een stuk zandgrond van het voormalige landgoed Hofrust. Men was op zoek geweest naar een geschikte begraafplaats buiten de stad. De keuze viel op Muiderberg vanwege de hoge, droge zandgronden – ideaal voor begraving – én de goede bereikbaarheid via de kort daarvoor aangelegde Naardertrekvaart. Bij de Hakkelaarsbrug stroomde het riviertje de Goog, afkomstig uit de richting van Muiderberg. Om de bereikbaarheid te verbeteren, werd het gekanaliseerd zodat trekschuiten vanuit Amsterdam rechtstreeks konden doorvaren. Deze waterloop kreeg in de volksmond de naam Jodenvaart, en bestaat nog steeds. Om kosten te drukken werd bij elke terugvaart zand uit Muiderberg meegenomen naar Amsterdam, waar het hard nodig was voor stadsuitbreidingen en daar bracht het veel geld op. Zo werd de aanleg van de begraafplaats deels gefinancierd.
De Hakkelaarsbrug is meer dan een brug. In joodse kring kreeg de Hakkelaarsbrug een symbolische betekenis. Een oud Amsterdams-joods gezegde luidt: “Hij (of zij) is al bij de Hakkelaarsbrug.” Dit betekende dat iemand ernstig ziek was en mogelijk op sterven lag – de brug markeerde immers de laatste etappe op weg naar de eeuwige rustplaats in Muiderberg.

Jodenvaart nu

Hakkelaarsbrug met tram ca 1900 (HM)
Heuvel van de Joodse Begraafplaats +6m NAP || 4 m

Hoogte
naam fictief

1.0 km


Heuvel op de achtergrond steekt drie tot vier meter uit boven de rest van de begraafplaats
AHN-hoogtekaart met in blauw de hoogte in meter boven NAP en witte stippellijn geeft de plaats van de doorsnede en het hoogteprofiel aan
Toen de begraafplaats in de 17e eeuw in gebruik werd genomen, werden de eerste — en dus oudste — graven direct in de oorspronkelijke zandbodem gegraven. In de jaren daarna is het omliggende terrein stapsgewijs afgegraven, maar het deel met de oudste graven bleef onaangetast. Daardoor ontstond een markante verhoging van drie tot vier meter. De heuvel toont de oorspronkelijke hoogte van het terrein vóór de afgraving.
Kijk je op de AHN-hoogtekaart, dan lijkt het alsof er ten noorden van de heuvel een sloot heeft gelegen. Het zou best kunnen dat deze vaart werd gebruikt voor het afvoeren van het zand. De contouren van deze vaart zijn ook zichtbaar in het hoogteprofiel van de heuvel, die langs de witte lijn is genomen. Eigenlijk heeft de verhoging geen naam, maar ik noem hem fictief de “Heuvel van de Joodse Begraafplaats”.

Hoofdgebouw gezien vanaf de Googweg
Als we verder lopen, passeren we twee gebouwen die tijdens begrafenissen worden gebruikt. Ze zijn gebouwd in de jaren dertig in de stijl van de Amsterdamse School en vormen fraaie monumenten op het terrein. Via een lichte stijging lopen we bijna over het hoogste punt van de heuvel. Daarna dalen we weer af richting de ingangspoort. Er valt nog veel meer te vertellen over deze bijzondere begraafplaats, maar voor deze wandeling beperken we ons tot de ‘hoogtepunten’. Voor meer informatie over de begraafplaats en rondleidingen: klik hier.
Als we de begraafplaats verlaten, lopen we linksaf langs de oude muur. Al snel passeren we drie bunkers: twee zijn goed zichtbaar, maar wie spot de derde? Ze stammen uit de periode vlak voor de Tweede Wereldoorlog en dienden ter bescherming van hier gelegerde troepen. Tijdens de wandeling zullen we nog meer bunkers tegenkomen. Voorbij de brandweerkazerne betreden we het Echobos. Dit bos maakte ooit deel uit van de tuinen van het verdwenen landgoed Rustrijk. De kromme lanen herinneren nog aan de Engelse landschapsstijl waarin de tuin was aangelegd. We komen nu bij het poortje van de beroemde Echomuur.
Echomuur


Echomuur (HM)

Het huidige informatie bordje legt het allemaal precies uit

Echomuur 1779 GA1551 - 2407
De huidige Echomuur is een rijksmonument uit rond 1800 en vervangt een oudere muur van circa 1660. Die eerste muur maakte vermoedelijk deel uit van een moestuin bij het landgoed Rustrijk. De halfronde vorm van de muur zorgt voor een bijzondere akoestiek. De echo lijkt niet van de muur, maar uit de grond te komen. Het is in tegenstelling tot bijvoorbeeld de echoput een gelijksprekende echo. Je hoort direct terug wat je zegt. Hoewel sommigen de echo toeschrijven aan mysterieuze ondergrondse stromingen, legde natuurkundige Buys het fenomeen begin 19e eeuw al wetenschappelijk uit. Dat nam echter de magie niet weg en een bezoek aan de Echomuur was lange tijd een vast onderdeel van een dagje Muiderberg. Er werden zelfs lofzangen op dit natuurkundige wonder geschreven. Een doolhof vlak naast de echomuur aangelegd, maakte het vermaak compleet. Dit doolhof werd verwaarloosd en verdween geheel bij een grote renovatie van het bos in de jaren zeventig. We lopen nu door het poortje van de Echomuur. Probeer gerust even zelf de echo uit! Bij HUG-etappe 5, op de Konijnenberg bij Lage Vuursche komen we ook een echo tegen, maar deze is wel een klasse beter.
Aan de noordzijde verlaten we de muur en slaan linksaf. Even verderop komen we bij de Echoweide waar ooit het huis Rustrijk stond. Hier staan enkele moderne “hoortoestellen” die het proberen waard zijn. Daarna verlaten we het bos en zien de oude Zeedijk voor ons. Deze dijk beschermde ooit het achterland tegen de oprukkende Zuiderzee. Hij liep van Amsterdam tot Friesland – behalve op plekken zoals hier de Hooge Gronden - waar de stuwwal hoog genoeg was.
We lopen nu onderlangs de dijk, vlak langs het water. Hier is de dijk ongemerkt overgegaan in de stuwwal van Muiderberg. We naderen de Kavelberg, met de Kerk aan Zee.
Kavelberg + 8 m NAP

Jacob van Ruisdael, Ruïne kerk Muiderberg (HM)


Natuurlijke berg
met kerk
2.5 km

Ruïne kerk 1660, NA 35902984
De Kavelberg is het hoogste punt van Muiderberg met de enorme hoogte van wel acht meter boven NAP. Hij werd ook wel de Florisberg genoemd. Hier werd de kerk gebouwd, niet alleen vanwege het uitzicht, maar ook vanwege de veiligheid. Door eeuwenlange kustafslag kwam de zee echter steeds dichterbij. De kerk werd in de 14e eeuw gebouwd op de plek waar eerder een kapel stond en hij is verwoest tijdens de Beeldenstorm en later is hij nog verschillende keren afgebrand. Rond 1660 was het niet meer dan een ruïne met een toren. Nu ligt er rondom het gebouw een kleine sfeervolle begraafplaats.
Klifkust + 6 m NAP
.jpg)
Klfikust ca 1900 (HM)

2.7 - 3.3 km
Klifkust


Afkalving van de kust en afgravingen
van de stuwwal in 1835, NA 269-709
Oorspronkelijk strekte de stuwwal zich veel verder noordwaarts uit. Maar in de loop der eeuwen hebben stormen en branding grote delen van de oever weggeslagen. Vóór de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 kalfde de kust hier jaarlijks gemiddeld een meter af. Tijdens de overstroming van 1916 verdween zelfs in één klap 50 tot 100 meter land in de golven. Door deze erosie ontstond een zeldzaam fenomeen: een steile klifkust. De oever rijst hier zes meter omhoog — een imposant gezicht. Omdat we hier bovenlangs het klif lopen, zie je op het hoogteprofiel van de wandeling dit verschil in hoogte niet echt terug. Maar niets weerhoudt je ervan om even naar beneden te lopen en weer omhoog: dan voel je het wel.
Nederland telt slechts drie plaatsen met een klifkust: hier bij Muiderberg, bij Oud-Naarden (tussen Naarden en Huizen, (zie etappe 1, in voorbereiding) en bij Gaasterland in Friesland.
Niet alleen de zee heeft bijgedragen aan het verkleinen van de stuwwal; ook landinwaarts zijn in de loop der tijd grote hoeveelheden zand afgegraven, zoals te zien is op deze Waterstaatkaart uit 1835.
Strand

Strand met pier ca 1935 (HM)

Badhotel 1906 (HM)
Na een rondje rond de kerk lopen we over de rand van het klif richting het voormalige Badhotel. Dit gedeelte was als strand vroeger heel erg in trek. De ontwikkeling van het toerisme in Muiderberg begon in de tweede helft van de 19e eeuw. De komst van de Gooische tram maakte het dorp goed bereikbaar voor dagjesmensen. Vooral de gegoede burgerij uit Amsterdam en 't Gooi zocht hier rust, natuur en gezonde lucht. Het strand van Muiderberg, met zijn ondiepe en relatief warme water, was bijzonder aantrekkelijk voor gezinnen met kinderen. Zo groeide het dorp uit tot een bescheiden badplaats. Er verschenen pensions, zomerhuizen en paviljoens en er lagen een aantal pieren in de zee. In de zomermaanden was Muiderberg een levendig badplaats. Enkele bekende etablissementen uit die tijd waren het Badhotel, Hotel Flora en het Paviljoen, dat tussen het Flevorama en het Badhotel stond. Het waren typische seizoenbedrijven, die financieel kwetsbaar bleken. Geen van deze gebouwen heeft dan ook de tand des tijds doorstaan
Na de Tweede Wereldoorlog liep het toerisme langzaam terug. Vakanties verplaatsten zich naar het buitenland en het imago van Muiderberg als badplaats vervaagde. Toch bleef het dorp aantrekkelijk voor recreatie mede dankzij de jachthaven en het strand. Tegenwoordig is Muiderberg vooral populair bij windsurfers, die profiteren van het ondiepe water en de gunstige wind.

Monument Tientje (foto J. Overwater)

We komen nu bij het monument van het Tientje van Lieftinck. Na de Tweede Wereldoorlog moest Nederland zijn ontwrichte geldstelsel hervormen. Minister van Financiën Piet Lieftinck – geboren in Muiderberg - voerde daarom op 26 september 1945 een ingrijpende geldzuivering door. Al het oude papiergeld moest worden ingeleverd en betalingen met oud geld waren onmogelijk. Elke Nederlander kreeg tijdelijk tien gulden. Deze uitkering werd in de volksmond al snel het "Tientje van Lieftinck" genoemd. Dit standbeeld stelt een groot formaat van het eerste nieuwe bankbiljet van tien gulden voor.
Flevorama

Flevorama ca 1915 (HM)

Strandweg met Badhuis ca 1908 (HM)

Flevorama nu (HM)
Het riante huis werd omstreeks 1883 in opdracht van een Amsterdamse industrieel gebouwd. Sindsdien is het meerdere malen van eigenaar gewisseld. In 1962 kwam het in handen van uitgever Johan Polak en hij verbleef er vooral in de weekenden. Polak, bekend van de uitgeverij Atheneum -Polak & Van Gennep, stelde zijn ‘klifvilla’ regelmatig beschikbaar aan schrijvers en schilders die er in alle rust konden werken. Gerard Reve kwam er vaak over de vloer, evenals vele andere vrienden en bekenden van Polak, onder wie Arnold Heertje en Carel Willink. Momenteel staat het weer te koop.
We lopen verder over de klif. Als je goed kijkt, zie je bij de midgetgolfbaan nog een bunker verscholen liggen. We komen nu op de Nienhuis Ruyskade, genoemd naar een voormalige burgemeester en slaan rechtsaf. Vroeger was dit de Strandweg met het Badhuis. Aan onze rechterhand zien we opnieuw het imposante Flevorama. Aan de linkerkant staan een aantal woningen, die in de jaren 1883/1884 als vakantievilla’s zijn gebouwd. Je merkt dat de weg hier geleidelijk omhoog loopt – voor je het weet, ben je over de top heen. Omdat deze plek in Muiderberg geen officiële naam heeft, noemen we haar – in analogie met de Hoogte van het Sint-Janskerkhof in Laren – de Hoogte van Muiderberg.
Hoogte van Muiderberg: + 7 m NAP
3.6 km

Hoogte
naam fictief
Als je nog eens op de AHN-hoogtekaart kijkt (klik hier) dan zie je dat dit hogere deel van de stuwwal geen echte top heeft, maar zich als een brede, vlakke rug langs de klifrand uitstrekt. Gemiddeld is de hoogte hier 7 meter boven NAP. Aan de randen zie je enkele steile hellingen – de sporen van vroegere zandafgravingen. Ook de Algemene Begraafplaats – zij het wat lager - ligt op dit plateau.

Weg naar de hoogte
Na dit laatste hoogtepunt slaan we bij de Badlaan linksaf. Je merkt meteen dat de weg hier duidelijk afdaalt. We passeren de Algemene Begraafplaats. Bij de Tesselschadelaan gaan we opnieuw links. Langs deze weg staan een aantal houten huisjes van het Huisjeskamp Waarhuys. Dit complex staat lokaal bekend als HKW en bestaat uit meer dan veertig zomerhuisjes rond een gezamenlijk binnenterrein.
%20te%20Muiderberg%201%20(1).jpg)
Huisjeskamp HKW (HM)
We komen nu weer bij de oude Zeedijk – de dijk die zich aan de andere kant van de stuwwal voortzet richting Muiden. Als je over dit deel van de dijk loopt zie je hoe indrukwekkend hoog hij is. Dat was hard nodig, want de Zuiderzee kon hier flink huishouden. Toch ging het soms mis, zoals in november 1675, toen de dijk het zelfs aan beide kanten van Muiderberg begaf.

Bij deze dijkdoorbraak ontstond het meertje dat je rechts ziet. Dat is een zogenaamd wiel, gevormd toen het snelstromende water achter het gat in de dijk een diepe kolk uitsleet. Meestal waren deze wielen zo diep dat men er niet aan begon ze te dempen, maar werd de herstelde dijk eromheen gelegd. Dat is ook hier gebeurd en het overgebleven meertje is een verrassend rustig plek in het dorp.

Wiel en Dorpsweide
Dat geldt ook voor de kleine Dorpsweide aan de Eikenlaan waar we nu langs lopen. Deze weide maakte vroeger deel uit van de buitenplaats en heeft altijd een agrarische bestemming behouden, ook nadat de gemeente het perceel had aangekocht. In de zomer grazen hier nog altijd koeien. Je vindt hier ook twee bunkers – stille getuigen van een ander hoofdstuk in de geschiedenis. We volgen de Eikenlaan verder en komen zo weer terug op de Brink, het startpunt én eindpunt van deze boeiende wandeling.











